Malakologia

Poniżej prezentuję luźne teksty na temat malakologii, w miarę napływania pomysłów będę uzupełniał nowymi tematami. 

1 czerwca 2012 r. 

Temat 1: Co to jest malakologia?

Myślę, że najlepiej będzie zacząć dość łopatologicznie, czyli od fundamentu. Oto mamy przed sobą dziwnie brzmiące słowo malakologia. Wszelkiego rodzaju –logie (od greckiego λογός czyli słowo, myśl, nauka) wskazują na jakąś naukę, dziedzinę wiedzy, więc czytając od końca, moglibyśmy powiedzieć, że mamy do czynienia z nauką o "malakach". Tutaj trzeba by więc pokusić się o wyjaśnienie, o co chodzi. Nazwa dziedziny pochodzi od greckiego słowa Μαλακός (malakos) oznaczającego coś miękkiego, również mięczaka, zwierzę pozbawione kości. Malakologia jest więc dziedziną nauki, która zajmuje się mięczakami.

Jeśli przedmiotem malakologii jest typ zwierząt nazywany mięczakami (łac. Mollusca od molluscum – mięczak), to mamy do czynienia z dziedziną zakorzenioną w zoologii, czyli nauką zajmującą się zwierzętami. Malakologia jest więc częścią szczegółową zoologii, umieszczoną w zoologii bezkręgowców.

Celem malakologii jest badanie biologii, ekologii, systematyki, fizjologii, morfologii czy embriologii mięczaków w różnych aspektach, które tworzą szczególne działy malakologii. Jako samodzielna dziedzina jest dość młodą specjalizacją, wyodrębniła się bowiem około XIX w. z nauk zoologicznych. Jednak jej początków należałoby szukać znacznie wcześniej w czymś, co obecnie stanowi tylko wąski aspekt badań, a mianowicie konchiologii. Konchiologia, czasem nazywana też konchologią, to nauka o muszlach (od greckiego κονχή – muszla, skorupa). Jest to aktywność człowieka starsza niż malakologia, bo najpierw była fascynacja muszlami, wyrażająca się m.in. ich kolekcjonowaniem czy wykorzystywaniem jako motywu architektonicznego, a dopiero potem przyszło naukowe badanie zwierząt, które taką muszlę wytwarzają. A ponieważ pierwsze wielkie kolekcje muszli można by datować na XVI wiek, to początków malakologii sensu lato należałoby dopatrywać się już w renesansie.

Wśród ojców malakologii wymienia się angielskiego lekarza Martina Listera (XVII/XVIII wiek) i francuskiego zoologa systematyka Georges’a Cuviera (1769 – 1832). W XIX stuleciu, będącym eksplozją nauk zoologicznych, działało wielu malakologów zarówno w Europie, jak i Ameryce Północnej. Prym wiedli badacze francuscy, niemieccy i angielscy.

Na polskim gruncie malakologia rozwijała się mniej intensywnie, choć mamy powody do dumy, jeśli chodzi o wkład polskich malakologów w rozwój tej dziedziny. Zacząć trzeba by od tego, ze zarówno sytuacja geopolityczna, jak i warunki geograficzne nie bardzo sprzyjały rozwojowi malakologii na ziemiach polskich. W odróżnieniu od Francji, Anglii, Holandii czy Niemiec, Polska nie tylko nie posiadała kolonii w egzotycznych częściach świata, ale sama była „kolonią” dla trzech europejskich mocarstw. Nie mniej w XIX wieku zaczęły powstawać w Polsce cenne kolekcje malakologiczne, które obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Warszawie. Kolekcje te tworzyli Konstanty Jelski (1837 – 1896), Władysław Lubomirski (1824 – 1882), Otto von Retowski (1849 – 1928), Antoni Józef Wagner (1860 – 1928) czy Władysław Poliński (1885 – 1930). Nie wolno pominąć takich postaci jak Józef Bąkowski (1848 – 1887), którego zasługą jest m.in. skatalogowanie i oznaczenie zbiorów mięczaków w Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, czy Bolesław Kotula (1849 – 1898), badacz mięczaków Tatr, który jako pierwszy zwrócił uwagę na pionowe rozmieszczenie gatunków. Ogromne zasługi dla tej dziedziny miał również paleontolog i geolog Wilhelm Friedberg (1873 – 1941), badacz mioceńskiej malakofauny obszarów II Rzeczypospolitej.

W XX wieku do najsłynniejszych polskich malakologów zaliczyć trzeba Jarosława Urbańskiego, Adolfa Riedla, Andrzeja Wiktora, Andrzeja Piechockiego, Marię Jackiewicz, Andrzeja Falniowskiego czy Beatę M. Pokryszko. Jest też liczna grupa młodszych malakologów, którzy liczą się w malakologicznym środowisku. Od 1987 r., z inicjatywy Stefana W. Alexandrowicza, prof. AGH w Krakowie, wydawane jest pismo Folia malakologica (pierwotnie w Krakowie, obecnie w Poznaniu). Od 1995 r. działa w Polsce Stowarzyszenie Malakologów Polskich z siedzibą w Poznaniu.

Malakologia ma zastosowanie w wielu naukach podstawowych, m.in. w ekologii, paleontologii czy archeologii, ale korzystają z niej również nauki medyczne, rolnicze i inne, o których w przyszłości postaram się coś napisać.