WSTĘŻYKI

Szanowni Państwo,

W związku z coraz bujniej rozwijającą się wiosną chcielibyśmy przypomnieć o pomyśle stworzenia „Polskiej bazy danych ślimaków wstężyków”. Będzie ona podstawą do analizy obecnie obserwowanych wzorców, a w przyszłości umożliwi śledzenie zmian zachodzących w czasie. Mamy już dane z około 830 populacji (prawie 100 tys. osobników), są one jednak dosyć nierównomiernie rozmieszczone. Dobrze zbadane są Pomorze Gdańskie, Wrocław i Rzeszów i ich okolice oraz część Ziemi Lubuskiej. Poza tym jest wiele białych plam. Przed przystąpieniem do całościowej analizy chcielibyśmy mieć dane z około 2 tys. populacji i dobre pokrycie całej Polski – jest więc jeszcze sporo pracy. Szukamy współpracowników! Wszystkie osoby uczestniczące w projekcie będą współautorami docelowej publikacji. Zainteresowanych prosimy o kontakt.

Polska baza danych ślimaków wstężyków

Wskazówki do zbioru i opracowania danych

Charakterystyka

W Polsce występują trzy gatunki wstężyków: wstężyk gajowy (Cepaea nemoralis), wstężyk ogrodowy (C. hortensis) i wstężyk austriacki (C. vindobonensis). Wstężyk gajowy i ogrodowy są do siebie bardzo podobne: tło ich muszli może być żółte, różowe lub brązowe i mogą mieć od 0 do 5 pasków; sąsiadujące paski mogą się zlewać, w skrajnym przypadku dając muszlę z jednym bardzo szerokim pasem. Cechą rozróżniającą gatunki jest kolor wargi, ciemnobrązowy u wstężyka gajowego i biały u wstężyka ogrodowego; w pełni wybarwiona warga występuje tylko u osobników dorosłych, więc rozpoznanie gatunku u osobników młodocianych jest praktycznie niemożliwe. Wstężyk ogrodowy jest z reguły mniejszy od wstężyka gajowego, ale zakresy wielkości nakładają się i nie jest to cecha diagnostyczna. Wstężyk austriacki jest wyraźnie inny. Muszla ma zawsze jasny, biały lub beżowy kolor tła, a zmienność paskowania jest mała, najczęściej występuje 5 pasków. Charakterystyczne jest delikatne żeberkowanie muszli (wstężyk gajowy i ogrodowy mają gładką muszlę), warga jest jasnobrązowa.

Występowanie

Wstężyk gajowy (Cepaea nemoralis) jest gatunkiem w dużej mierze synantropijnym. Zamieszkuje przydroża, podpłocia, nieużytki, aleje, parki, cmentarze, sady itp. Występuje też w miejscach naturalnych: wzdłuż dróg polnych, w olsach, na łąkach. Poza miejscowościami warto szukać go na opuszczonych cmentarzach, w starych sadach i parkach oraz w pobliżu dawnych młynów, kuźni, mleczarni, gorzelni itp. Jest związany z takimi roślinami jak olsza, bez czarny, wierzby, żarnowiec, wrotycz, bylica, chrzan, pokrzywa.

Wstężyk ogrodowy (Cepaea hortensis) jest bardziej „dziki”, można go łatwiej znaleźć poza osiedlami ludzkimi, w lasach liściastych i mieszanych, często wilgotnych, w zadrzewieniach nadwodnych, na łąkach. Poza tym występuje na takich samych stanowiskach jak wstężyk gajowy (stare cmentarze, parki, sady, roślinność ruderalna różnego rodzaju).

Wstężyk austriacki (Cepaea vindobonensis) Występuje tylko w niektórych częściach kraju – przede wszystkim w Polsce południowo-wschodniej, ale również np. nad Wisłą w okolicach Świecia, miejscami nad Odrą i w Wielkopolsce (w Poznaniu nad Wartą, w Dolinie Noteci). Jest to gatunek sucho- i ciepłolubny. Występuje najczęściej w miejscach dobrze nasłonecznionych, o charakterze kserotermicznym: na skarpach, suchych i ciepłych łąkach, czasem w ogrodach. Zasiedla też miejsca zadrzewione: zadrzewienia śródpolne, aleje przydrożne, stare cmentarze, sady. Obecność wstężyka austriackiego warto odnotować, ale nie włączamy go do bazy danych.

Zbiór materiału

Ślimaki zbieramy z terenu o jednorodnej roślinności. Standardowa powierzchnia zbioru to około 400m². Przy małym zagęszczeniu ślimaków i trudnościach z uzyskaniem pełnej próby tę powierzchnię można rozszerzyć, jednak im bardziej skoncentrowany zbiór, tym lepiej.

Stanowiska dzielimy na trzy kategorie:

Stanowiska otwarte (O) to takie, na których nie występują drzewa ani krzewy, niezależnie od charakteru i wysokości roślinności zielnej; stanowiska cieniste (S) to takie, na których drzewa lub gęste i wysokie krzewy dają cień w ciągu całego dnia. Na stanowiskach półcienistych (I) drzewa lub krzewy występują w luźnym zwarciu.

Jeżeli sąsiadują ze sobą stanowiska różniące się charakterem (np. łąka i sad) i ślimaki występują na obu, to z tych stanowisk warto zebrać dwie oddzielne próby i zanotować, że są to bezpośrednio sąsiadujące stanowiska.

Dla każdego zapisujemy nazwę miejscowości, współrzędne geograficzne, w miarę możliwości adres. Miejsce zbioru fotografujemy i notujemy co tam rośnie. Warto dodać uwagi typu „stary sad”, „przy dawnej mleczarni” itp.

Zbieramy tylko osobniki dorosłe, tzn. z wywiniętą, twardą i wybarwioną wargą. W przypadku młodocianych osobników rozróżnienie gatunków jest praktycznie niemożliwe. Do zbioru można włączyć dobrze zachowane martwe muszle.

Liczebność próby w przypadku wstężyka gajowego powinna wynosić od około 30 do około 130 osobników. Im liczniejsza próba tym lepsza, ale nie warto przekraczać 150. Optymalna wielkość próby to około 120 osobników. Wstężyk ogrodowy jest zazwyczaj mniej liczny i ma mniejszą zmienność. W przypadku tego gatunku dobra próba to 10 – 50 osobników. Jeżeli na jednym stanowisku współwystępują dwa gatunki wstężyków, to często liczebność jednego z nich jest bardzo niska. Wtedy mniej licznego zbieramy tyle, ile tylko się uda w czasie potrzebnym do zebrania pełnej próby bardziej licznego gatunku.

W czasie zbierania warto liczyć osobniki – oszczędza to pracę przy przeliczaniu, czy jest już tyle, ile potrzeba. Jeżeli zagęszczenie ślimaków jest niskie, na to samo stanowisko można wracać kilkakrotnie, by uzupełnić próbę, ale wtedy nie należy za każdym razem wypuszczać w to miejsce już oznaczonych ślimaków.

Najdogodniejszym czasem zbioru jest czas aktywności ślimaków, czyli wilgotna i ciepła pogoda (w czasie lub po ciepłym deszczu lub burzy), lub wczesny poranek, gdy występuje rosa. Czasami, zwłaszcza pod koniec lipca, w sierpniu i na początku września przy suchej pogodzie można znaleźć ślimaki siedzące na drzewach i niższych roślinach. Wtedy zbiór jest najprzyjemniejszy!

Oznaczanie

Najlepiej, i często najwygodniej, jest oznaczać ślimaki w terenie i od razu wypuszczać w miejscu zbioru. Przy niesprzyjającej pogodzie lub dużym pośpiechu można je zbierać do mocnych woreczków foliowych i oznaczyć później. Ślimaki jedzą papier! Etykiety powinny być dobrze zabezpieczone. Ślimaki przez kilka godzin mogą być w woreczkach; jeśli czas przechowywania ma być dłuższy, to trzeba je przełożyć np. do kartonów, zaopatrzyć w papier kuchenny lub toaletowy (jeśli są bardzo wilgotne to zmieniać ten papier) i dobrze zakleić pudełka taśmą. Trzeba uważać, żeby nie wygryzły dziur w kartonach i nie uciekły! Ślimaki się znajdą, ale próby nieodwracalnie pomieszane ….

Aby najszybciej i z najmniejszym prawdopodobieństwem pomyłek oznaczyć ślimaki, najlepiej podzielić je najpierw na kolory, a następnie na formy paskowania.

Muszle żółte (Y) nie mają domieszek innych kolorów, są po prostu żółte, bez różowego odcienia. Muszle różowe (P) wykazują największą zmienność. Mogą być jasno- lub ciemnoróżowe, czerwone, pomarańczowe lub rdzawe. Muszle brązowe (B) są wyraźnie ciemne, w kolorze czekolady; czasem mają lekko fioletowy odcień. Muszle brązowe z reguły nie mają pasków.

Ciało ślimaka może zmieniać kolor muszli. Jeżeli są wątpliwości, kolor muszli można określić wsuwając między nią a ciało ślimaka pasek białego papieru.

Na muszli może być od 0 do 5 pasków, które standardowo numerowane są od góry do dołu. Najczęstsze formy paskowania to: bez pasków - muszla oznaczana 00000, z jednym środkowym paskiem 00300, z trzema dolnymi 00345, z wszystkimi pięcioma 12345. Wszelkie inne formy paskowania są możliwe, ale rzadkie, np. 12000, 10345, 00305. Oznaczamy je łącznie jako „Inne”.

Poszczególne paski mogą się łączyć, tworząc tzw. paski zlane. Zlanie pasków oznaczane jest nawiasami, np. Y 123(45) to żółta muszla pięciopaskowa, w której paski 4 i 5 są zlane. Zlanie pasków oznaczamy tylko u muszli pięciopaskowych, w odległości ok. 1cm od wargi. Za muszle o paskach zlanych uważamy wszystkie, które mają jakiekolwiek dwa paski zlane, np. (12)345, (12)3(45), (123)(45), (12345). Zdjęcie poniżej przedstawia najczęściej spotykane morfy wstężyka gajowego.

Trudne muszle można sfotografować i przysłać – pomożemy oznaczyć.

Małgorzata Ożgo mozgo.biol@interia.pl

Beata Pokryszko bepok@biol.uni.wroc.pl
Robert Cameron radc@blueyonder.co.uk

Informacje w "pigułce"

Gatunki:

Wstężyk gajowy: brązowa warga

Wstężyk ogrodowy: biała warga

Miejsca zbioru:

otwarte (O) – tylko roślinność zielna bez drzew i krzewów

półcieniste (I) – drzewa i / lub krzewy w luźnym zwarciu

cieniste (S) – drzewa i / lub wysokie krzewy dające cień w ciągu całego dnia

Próba

Tylko osobniki dorosłe, z wywiniętą i wybarwioną wargą.

Optymalna liczebność próby: wstężyk gajowy: 30 – 130 os.

                                                        wstężyk ogrodowy: 10 – 50 os.

W notatkach:

1. miejscowość
2. współrzędne geograficzne
3. adres (o ile możliwe)
4. rodzaj stanowiska (otwarte, półcieniste, cieniste)
5. dominujące rośliny
6. fotografia miejsca zbioru (o ile możliwe)                  

                       

Oznaczanie:

Barwa muszli:

żółta (Y)

różowa, w tym różne odcienie czerwonej, pomarańczowej i rdzawej (P)

brązowe, w kolorze czekolady (B).

Paskowanie:

Bezpaskowe - 00000

Z jednym środkowym paskiem - 00300

Trójpaskowe, z paskiem środkowym i dwoma paskami poniżej - 00345

Pięciopaskowe - 12345

Inne formy paskowania, np. 12000, 10345, 00305.

Zlanie pasków tylko na muszlach pięciopaskowych, w odległości ok. 1 cm od wargi. Za muszle o paskach zlanych uważamy wszystkie muszle z jakimikolwiek dwoma paskami zlanymi, np. (12)345, (12)3(34), (123)(45), (12345).